چهارم آگوست؛ عروسی که به عزای فرهنگ نشست
رایزن فرهنگی ایران در لبنان نوشت: خسارت‌های مادی و معنوی انفجار بندر بیروت به بخش هنر و فرهنگ لبنان، به خودی خود ندای استغاثه‌ای بود برای جامعه جهانی برای حمایت از میراث این کشور؛ تا جایی که بسیاری از موزه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای حمایت از میراث لبنان اعلام آمادگی کردند.
به گزارش ایکنا، انفجار بندر بیروت در 14 مرداد 99 بدترین فاجعه در تاریخ مدرن لبنان دانسته شده است؛ انفجار مهیبی که عروس خاورمیانه را با ویرانی‌هایی گسترده روبه‌رو کرد. بیش از دویست نفر از اهالی مناطق نزدیک به بندر جان خود را از دست دادند و حدود پنج هزار نفر مجروح شدند. به همین مناسبت عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی ایران در لبنان در یادداشتی نگاهى متفاوت به این فاجعه داشته و از تأثير آن بر ميراث فرهنگى لبنان سخن گفته است. متن یادداشت از این قرار است:
1) يک‌سال پيش و دقيقاً ساعت شش و هشت دقيقه بعد از ظهرِ چنين روزى (چهارم اوت 2020 میلادی ـ 14 مرداد ماه 1399)، سه ساعت پس از پایان زمان اداری و رفتن همكارانم، به اتفاق یکی از آنان در طبقه پنجم ساختمان نسبتاً نوساز و محكم، در دفتر کارم مشغول كار بودیم که ناگهان با صدای مهیب همراه با لرزش شديد ساختمان و باز شدن درب کمدها و غبار آلود شدن فضای درونی طبقه خود مواجه شديم.
در حالی‌که هاج و واج بر جایمان میخکوب شده و تسلیم محض اراده خداوند بوديم و چاره‌ای جز انتظارِ سرنوشت و تقدیر او نداشتیم، تنها پس از چند ثانیه، صدای هولناک دیگری، ما را به اين سو و آن سو كشاند...
با تکان‌های شدید ساختمان، یقین پیدا کردم که زلزله‌ای با بالاترين درجه ريشتر رخ داده است و با پس‌لرزه‌های پیاپی منتظر فروریختن ساختمان بر سر خود و ديگر ساكنان آن بودم.
راه نجات برايم متصوّر نبود. تلاش کردم با همسرم که در تهران به سر مى‌بُرد با ارسال پیامکی کوتاه خداحافظی کنم!.
٢) دقایقی بعد اما ماراتن گمانه‌زنی‌ها در فضای مجازی آغاز شد:
«انفجار دفتر حزب کتائب»، «بمباران هوایی بيروت توسط رژيم صهيونيستى» و ...
و پس از مدتى كه دیگر تقریباً همه لبنانی‌ها در بیروت و جنوب و شمال با فاصله ده‌ها کیلومتر از محل حادثه كه به نحوی صدای انفجار را شنیده و سراسیمه به خارج خانه‌هايشان روی آورده بودند، مشخص شد که حادثه ناشی از انفجار حدود ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم در انبار شماره ۱۲ بندر بیروت رخ داده است؛ بندری که ریه تنفسی پایتخت لبنان و قلب تپنده آن به شمار می‌رفت و ۷.۴ کیلومتر از محل دفتر ما قرار دارد.
رسانه‌ها، مردم را به ترک پایتخت و بستن پنجره خانه‌هاى خود و استفاده از ماسک جهت مصونیت از آثار مخرب مواد شیمیایی كه اینک ابری بزرگ و دود ناشی از انفجار، روزِ بیروت را به شب تبدیل کرده بود؛ فرا خواندند.
٣) این حادثه هولناک و رویداد بزرگ و بی‌سابقه در لبنان، از همان آغاز، سوژه‌ای برای جریان‌های متنازع سیاسی داخلی و ابزاری برای رقابت کشورهای خارجی قرار گرفت. اتهام‌زنی‌ها طبق معمول، مقاومت و حزب‌الله را هدف قرار داد. درخواستهای تشکیل کمیته‌های بین‌المللی حقیقت‌یاب جهت بررسی علل حادثه و محاکمه عاملان از پیش تعیین شده!!! (حزب‌الله) اوج گرفت.
امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور تنها شش ساعت پس از حادثه وارد بیروت شد و از ويرانى‌هاى بندر بازدید به عمل آورد و بعد هم به بهانه کمک به آسیب‌دیدگان نیروهای نظامی فرانسه و سپس آمریکایی‌ها بدون دريافت هیچگونه مجوزی از مراجع قضايى كشور، وارد بندر بيروت شدند و تحقیقات به اصطلاح بین‌المللی خود را آغاز کردند.
۴) امروز پس از گذشت یک سال، به‌رغم درخواستهای مکرر خانواده‌های شهدا و آسیب‌دیدگان و فشار فوق‌العاده احزاب، جریان‌های سیاسی و افکار عمومی و نگارش صدها مطلب و يادداشت تحلیلی، هنوز هیچگونه اظهار نظر رسمی بیان نشده و علل آن همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته و واقعیت ماجرا مخفى نگه داشته شده است. گمانه‌زنی‌ها و اتهامات اما به شدت ادامه دارد و به نظر مى‌رسد اين وضعيت تا انتخابات سال آينده پارلمان و رياست‌جمهورى اين كشور ادامه خواهد داشت.
۵) آنچه تاكنون اعلام شده، اين است كه داستان از جايى آغاز شد که کشتی حامل نیترات آمونیوم، ماده‌ای با قدرت انفجار بالا، در سال ۲۰۱۳ به بندر بیروت رسید و به دلیل وجود مشکلات فنی، کشتی مذکور برای دریانوردی نامناسب تشخیص داده شده و از حرکت مجدد آن جلوگیری به عمل آمده بود.
با اینکه کشتی مذکور حامل مواد شدیدالانفجار بود، دولت‌های بعدی لبنان و نخست‌وزیرهایشان یعنی نجیب میقاتی، تمام سلام و سعدالحریری هیچ واکنشی به آن نشان ندادند که اين خود باعث می‌شود به کوتاهی در این مسئله و کشاندن کشور به سوی این فاجعه متهم شوند.
۶) آنچه در این نوشتار مورد نظر نگارنده است، نه ترسیم تصویر هولناک و غم‌انگیز این فاجعه بسیار بزرگ و نه اظهار نظر و اتخاذ موضع نسبت به علل عدم اعلام نتایج تحقیقات کمیته‌های حقیقت‌یاب داخلی و بین‌المللی پس از گذشت يک‌سال، بلکه صرفا‌ً نگاهى متفاوت به این فاجعه و بررسى كوتاه تأثير آن بر ميراث فرهنگى لبنان است.
۷) بنابراین علاوه بر خسارت وارد شده به بيش از يک‌هزار واحد مسکونی، يكصد و يازده بیمارستان و بيش از دويست و چهل مدرسه و مركز آموزشى و آوارگى و سرگردانى يكصد و هفتاد هزار دانشجو و دانش‌آموز، این انفجار منجر به آسیب شدید و یا تخریب شمار فراوانی از بناهای تاریخی، باستانی و میراث فرهنگی لبنان شد و اين خود ضربه سنگینی به صنعت گردشگرى و فرهنگ این کشور وارد کرد و آثار مخربی بر میراث فرهنگی آن گذاشت.
ارزیابی‌هاى اولیه صورت‌گرفته نشان داد دست‌کم هشت هزار ساختمان در مناطق تاریخی «جمیزه» و «مار مخایل» تحت تأثیر این انفجار قرار گرفته‌اند و بر اساس گزارش یونسکو، حدود ۶۴۰ مورد از این ساختمان‌ها، تاریخی به شمار می‌روند و حدود ۶۰ مورد از این ساختمان‌ها در خطر ویرانی كامل قرار دارند و براساس بررسی‌ها و آمار وزارت فرهنگ لبنان، ۸۲۰ ساختمان تاریخی مستقیماً در معرض موج انفجار قرار گرفته بود. ۸۲ مورد از این ساختمان‌ها در خطر ویرانی قرار و به ترمیم جزئی و یا کلی نیاز دارند.
از سويى ديگر براساس گزارش منتشر شده بانک جهانی با همکاری سازمان ملل و اتحادیه اروپا، انفجار بندر بیروت منجر به خسارات اقتصادی بین ۶.۷ تا ۸.۱ میلیارد دلار شده است که بخش مسکن و فرهنگ و ازجمله مکان‌های مذهبی، بناهای باستانی و ملی، آمفى تئاترها و کتابخانه‌ها بیشترین خسارات را متحمل شده‌اند كه سهم زيان‌هاى فرهنگى حدود سه مليارد دلار برآورد شده است.
در جریان این انفجار مهیب، چندین گالری و موزه هنری واقع در محله‌های مار میخائیل و جمیزه و مناطق همجوار نیز با خسارات شدید مواجه شدند. گالری‌های بزرگ هنری از جمله گالری «مرفا» در نزدیکی بندر بیروت و گالری «تانیت» متحمل خسارات سنگینی شدند. انفجار همچنین، به گالری‌های «رمیل»، «آرت لاب» و «المؤسسة العربية للصورة»(انجمن عربی عکس) و ساختمان تاريخى (حافظه بيروت) خسارات کلان مالی وارد کرد.
شعبه بیروت گالری اپرا(Opera) نیز با خسارت شدیدی مواجه شد. در جریان این انفجار، موزه ملى لبنان و موزه «سرسق» که ساختمان آن از کاخ‌های سده ۱۸ بجای مانده است؛ آسیب اساسی دید. بسیاری از آثار هنری این موزه نیز آسیب دیده‌اند. شماری از کارکنان ومدیران گالری‌های هنری بر اثر این انفجار کشته و یا زخمی شدند.
علاوه بر مدیر جوان گالری «لیتیسا»، دو گالری معروف «صالح برکات» و«اجیال» نیز برخی از کارکنان خود را از دست دادند.
علاوه بر گالری‌های هنری، چندین تئاتر از جمله تئاتر «الجمیزة» و تئاتر «مونو» و «بلاکبوس» با خسارات شدید مواجه شدند.
انتشار کتاب در لبنان طی یک سال گذشته تقریبا متوقف شده است؛ بنابراین در حال حاضر، بازار کتاب در این کشور به دلیل بحرانی بودن حوزه نشر، کساد است. این شرایط را کشوری تجربه می‌کند که در حوزه چاپ و انتشار کتاب سرآمد کشورهای شرق بود.
گرچه پس از مدتی، برخی از گالری‌های آسیب‌دیده، ترمیم و بازسازی شدند، و بلافاصله نمایشگاه‌های مختلفی را برگزار کردند و نشان دادند حتی در شرایط سخت و بحرانی، فعالیت‌های فرهنگی و هنری در بیروت ادامه خواهد داشت تا ثابت کنند این مقاومت است که واقعیت را رقم می‌زند. اما بدون شک، انفجار بندر بیروت، ضربات سنگین و مخرب مادی و معنوی به بیروت و میراث فرهنگی آن وارد کرد. بیروت پس از انفجار دیگر آن شهر رؤیایی برای هنرمندان خلاق خود نیست چراکه بسیاری از آنان به اجبار در اندیشه سفر و ترک شهر و دیار خود هستند.
این درحالی است که بخش فرهنگی لبنان، با بحران‌های متعددی در سال‌های اخیر دست به گریبان بود. بنابراین، این بخش قبل از وقوع انفجار نیز به دلیل بحران اقتصادی و همچنین وخیم شدن اوضاع اقتصادی پس از تعطیلی سراسری به دلیل شیوع ویروس کرونا در کشور، با مشکلات جدی روبرو بود. اما وقوع انفجار ویرانگر در بندر بیروت، اندک امید لبنانی‌ها برای برون‌رفت از بحران موجود را از بین برد.
وزارت فرهنگ لبنان پس از انفجار ویرانگر بیروت، کمیته بحران تشکیل داد و شمار بسیاری از مهندسان، کارشناسان و متخصصان ساختمانی داوطلبانه به این کمیته پیوستند و این کمیته، ضمن بهره‌گیری از تجربیات اعضا در حیطه ترمیم و بازسازی ساختمان، رایزنی با همه کشورهای کمک‌کننده به این کشور پس از انفجار را آغاز کرد و از این کشورها خواست تا به یاری مردم لبنان بشتابند و به آن‌ها در بازسازی و ترمیم بناهای آسیب‌دیده کمک کنند. از سوی دیگر، از آنجا که بازسازی شهر بیروت و بناهای تخریب شده، بدون تلاش انجمن‌ها، سازمان‌های محلی و بین‌المللی، ساکنان و حتی مهاجران مقدور نیست؛ برنامه‌ای برای ترمیم و بازسازی بناهای تاریخی و باستانی تخریب شده با عنوان (Adopt a House) طراحی و ارائه شد.
خسارت‌های مادی و معنوی انفجار به بخش هنر و فرهنگ لبنان، به خودی خود ندای استغاثه‌ای بود برای جامعه جهانی برای حمایت از میراث این کشور از طریق فراهم کردن کمک‌های اولیه فرهنگی به موسسه‌های فرهنگی و هنری بیروت که در جریان انفجار دچار خسارت شده‌اند؛ تا جایی که بسیاری از موزه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی برای حمایت از موسسه‌های فرهنگی و هنری و میراث لبنان اعلام آمادگی کردند.
ما هم براى گراميداشت ياد قربانيان و همدردی با حادثه‌ديدگان و بازماندگان، با همت بنیاد فرهنگی ـ هنری رودکی با ديپلماسی هنری و در اقدامی بشر دوستانه و بی‌نظير در نوع خود، و نيز با دعوت و اعزام «آندره الحاج» رهبر ارکستر ملی لبنان به تهران، نماهنگی توسط اركستر سمفونيك ملی ايران با رهبری ايشان و با عنوان «بيروت درد تو درد من است» و اشعار زيبايی با عنوان «بی‌تاب بلقيس» سروده آهورا ايمان و آهنگسازی فردين خلعتبری و خوانندگی حميدرضا نوربخش، در فضايی صميمی و با همدلی كامل، در تالار وحدت کشورمان به اجرا درآمد.
از لوح فشرده این اتفاق هنری فاخر ، طی مراسمی در مرکز فرهنگی - هنری یونسکوی بیروت با حضور اينجانب و عباس مرتضی وزیر فرهنگ لبنان، «آندره الحاج» رهبر ارکستر، و عده‌اى از مسئولان، هنرمندان و اصحاب رسانه‌ها رونمايی شد و اين قطعه هنرى ده‌ها بار از شبكه‌هاى گوناگون تلويزيونى پخش و سپاس مقامات لبنانى از جمله رييس جمهور را به‌دنبال داشت.
آفرینش اين اثر هنری مشترک، تأثیر فوق‌العاده‌ای داشته و فراتر از مرزهای جغرافيايی رفته است، چرا كه زبان موسيقی، زبانی جهانی است و ترجمه اشعار اين سرود نيز كمك شايانی به رساندن مفاهيم و واژه‌های آن به ملت لبنان نمود.
و اين خود بهترين اقدامی بود كه می‌توانست همبستگی ملت ايران با ملت لبنان را پس از حادثه دردناك انفجار بندر بيروت نشان دهد. در تهران برج آزادی با نورپردازی مزين به پرچم لبنان و نواختن سرود ملی ونیز برج میلاد و پل طبیعت با نوشتن «سلام لبيروت» به نماد همبستگی تبديل شدند و جوانان ایرانی در پارکها و در برابر سفارت لبنان در تهران، با روشن کردن شمع، همدردی خود را با بازماندگان فاجعه بندر، ابراز کرده و احساسات و دوستی خود را به ملت لبنان به نمايش گذاشتند.
به هرحال چهارم آگوست ۲۰۲۰ (۱۴ مرداد ۱۳۹۹)، تنها یک روز عادی برای لبنانی‌ها نیست. انفجار مرگ‌بار بیروت، این فاجعه دردناک و ویرانی بی‌سابقه و پیامدهای خطرناک آن، همواره در یاد و خاطره مردم اين سرزمين باقی خواهد ماند و با تشبیه فاجعه‌ای که در پایتخت کشورشان اتفاق افتاد به انفجار هسته‌ای هیروشیما، نام آن را «بیروتشیما» می‌گذارند.
شهر بیروت تا ابد در سوگ صدها شهید و هزاران زخمی خواهد نشست، اما در عین حال، به نظر مى‌رسد گرد و غبار و آثار مخرب این حادثه غم‌بار، چهره درخشان بیروت را تا ابد تیره و تار نخواهد کرد.
